Het begon al vooraf: rondkijken in de Koninklijke Schouwburg hoeveel kleurlingen het publiek telt bij de première van Race. Tussen de tien en twintig, van de 600 bezoekers. Een record! Maar nog nooit had ik me afgevraagd of dat hartstikke witte toneelpubliek normaal is.
Nu weer: schrijf ik ‘kleurling’ en ‘blanke’? Volgens de jongste correcties moet het ‘inwoners met een migratieachtergrond’ en ‘witte’ zijn, geloof ik. Media melden ras alleen nog in positieve zin: van Nobelprijswinnaars tot gekleurden met maatschappelijk succes in Nederland. Heeft dat dan zin?
Daar vliegt het de bocht al uit vanuit een witte privilegepositie. Twijfel en verwarring; obsessief voor je het weet, voor het leven getekend als racist. Vallen we allemaal ten prooi aan racisme (definitie), wel of niet vanuit enig privilege van de superieure positie van de kwetsende of de gekwetste?
Dat is precies de portee van het stuk Race: publiek confronteren met de voortdurend schurende gevoeligheden en problemen waarvoor, en dat is in zekere zin bevrijdend, geen oplossing voorhanden is.
In het stuk lopen twee raciale botsingen door elkaar: aanvankelijk eerst de blanke oudere verdachte van verkrachting van een zwart kamermeisje, gemodelleerd naar de zaak Strauss-Kahn.
De verdachte vraagt opzettelijk verdediging bij een advocatenkantoor bestierd door een zwarte en witte partner. Het aannemen door hen van een zwarte stagiaire vormt de tweede raciale confrontatie, intelligent geschreven en gespeeld met verrassende wendingen en de verwarring over vrouw/man versus zwart/wit. Maar tenslotte, de witte advocaat: ‘Ik wantrouwde je, maar ik onderdrukte dat. Omdat je zwart bent.’ En de stagiaire: ‘De zilveren lepel is zoek en u ontslaat de dienstmeid.’
Onderwijl zijn in Race kleine, soms nauwelijks opvallende maar o zo sprekende gevalletjes van, en toespelingen op onderhuids racisme gevlochten. En prachtige oneliners: ‘Iedereen wil gezuiverd worden, het is verleidelijk om te bekennen.’ Of: ‘De door positieve discriminatiewetgeving geprivilegieerde ik met een vrijkaartje’.
Deze fantastische dialogen van de prijswinnende auteur David Mamet zijn vertaald door Sacha en Pieter Hilhorst. De Volkskrant was daar nogal negatief over, want recensent Vincent Kouters vindt het stuk veel te Amerikaans van aard. Maar met het herschrijven als Nederlands stuk met Turk en/of Marokkaan zonder die typische Amerikaanse advocatuur met het aanhoudend manipuleren van schuldvragen verlies je aanvankelijk veel scherpte. Zie die maar eens terug te brengen.
In NRC was Kester Freriks wel zeer positief. Ook in Amerika waren de kritieken verdeeld, best geestig om te lezen. En vraag je nu niet af of die recensenten al dan niet gekleurd waren. Mamet brengt zijn publiek wel knap in verlegenheid, maar slaat het niet om de oren.
Bovenal is Race gewoon een prachtig Nederlands toneelstuk waarin uitstekend geacteerd wordt: door Romana Vrede als stagiaire Susan van het kantoor van Werner Kolf als (zwarte) advocaat Brown, Mark Rietman als (witte) compagnon Lawson en Werner Kolf als Charles Strickland als verdachte.
Rietman grijpt de perfecte tekst voor hem uitstekend aan om een van zijn glansrollen neer te zetten, net als Vrede met de fraaie wisselingen van perspectief en uiterlijk en muzikale intermezzo’s. Kolf speelt heel subtiel houding en blikken die de twijfel zaaien: vooral de gehaaide (‘ingeburgerde’) advocaat of toch de zwarte met geweten?
In zijn debuut bij het Nationale Toneel zet regisseur Eric de Vroedt met deze spelers dit moeilijke stuk heel fraai neer. Al vraag ik me af waarom de verdachte Strickland zo’n deemoedige rol is geworden. Om kort te gaan: gaat dat zien.
(Overigens doodzonde voor dit stuk – en vele andere – jammer dat Onderwijs en Cultuur wel bij één ministerie zitten, maar in de praktijk nauwelijks vervlochten zijn. Video naar alle middelbare scholen?)
Race van het Nationale Toneel , gezien in de Koninklijke Schouwburg op 5 november 2016. Nog te zien tot 14 januari 2017 in het hele land.
