Politici als Wilders en Baudet worden er vaak van beschuldigd fascistisch en nationalistisch te zijn, en daarmee uiterst gevaarlijk. Als we kijken naar de geschiedenis is het totalitarisme het allergevaarlijkst geweest en heeft het de meeste slachtoffers geëist. Mij lijkt het interessant na te gaan in hoeverre juist de tegenstanders van ‘extreemrechts’ – pro-EU en pro-multiculturalisme – kenmerken vertonen van totalitaristisch denken. Ik ga hierbij uit van Hannah Arendts filosofie over totalitarisme.
Om te beginnen zag Arendt zeker niet het gevaar in natiestaten: ze vond dat grenzen een noodzakelijke voorwaarde zijn voor vrijheid en dienen als afbakening van een gemeenschap waarin het individu rechten heeft al burger. Volgens Arendt hebben de totalitaire ideologieën kunnen ontstaan door het verloren gaan van stabiele natiestaten met een sociale structuur waarin iedereen zijn plek had en zich kon herkennen. Het uiteenvallen van de politieke orde ontneemt mensen ‘een plaats in de wereld die hun meningen belangrijk en hun handelingen betekenisvol maakt’.
Het nazisme en communisme waren dan ook niet nationalistisch, maar streefden naar een kosmopolitische orde. Het totalitair antisemitisme van de nazi’s had een wereldomspannende pretentie, net zoals het communisme uit was op het ontketenen van een wereldrevolutie die zich van landsgrenzen weinig aantrok. Arendt meent dat de verzwakking van de natiestaat in de Weimarrepubliek het nazisme pas mogelijk gemaakt heeft. Volgens haar had een sterke soevereine natiestaat kunnen dienen als buffer tegen het nationaalsocialisme. Vandaag de dag zien we binnen Europa ook een verzwakking van de natiestaat, die door twee factoren is veroorzaakt: supranationalisme en multiculturalisme. Beiden ondergraven de idee van exclusieve territoriale jurisdictie en staan haaks op nationale soevereiniteit en de daarmee samenhangende grenzen.
Te beginnen bij het supranationalisme. Dit gaat voornamelijk over de EU, een supranationaal orgaan dat steeds meer macht en bevoegdheden opeist. De soevereiniteit ligt niet langer bij de natiestaten, wat tot gevolg heeft dat de democratie in feite niet meer bestaat. De EU is namelijk niet democratisch: het is een onverkozen orgaan waarin het volk geen stem heeft. Het volk heeft zich nooit uitgesproken over de verdragen waarin soevereiniteit van natiestaten wordt overgedragen aan de EU.
Wanneer verschillende nationaliteiten van bovenaf samen worden gebracht, gaat dat in tegen hun verschillende cultuur, opvattingen en tradities, die historisch en organisch gegroeid zijn. De EU wil deze verschillen gelijkmaken, terwijl dat eigenlijk niet mogelijk is. De meer noordelijke landen in Europa doen het bijvoorbeeld economisch erg goed, als gevolg van een bepaalde cultuur die ze hebben. Landen in het zuiden van Europa hebben een andere cultuur, en daardoor ook een andere economie. Als die economieën moeten worden verenigd levert dat botsingen op. Het maakbaarheidsidee van de EU gaat ervanuit dat deze zonder meer vereffend kunnen worden. Ditzelfde idee gaat op voor wetten die de EU heeft ingevoerd: die gelden voor alle lidstaten, waardoor de culturele en politieke verschillen tussen de verschillende landen worden ontkend en daarmee gelijk getrokken.
De tweede factor die de natiestaat heeft verzwakt is het multiculturalisme. Dit zorgt ervoor dat de grenzen worden ontkracht door het verzwakken van de gemeenschappelijke identiteit en nationale verbondenheid van de bevolking. Daarnaast stimuleert het culturele en religieuze subgroepen om zich te beroepen op regels van buiten de grenzen van de natiestaat, waardoor het idee van territoriale jurisdictie wordt ondermijnd. Volgens multiculturalisten doen grenzen er niet toe, is niemand illegaal, en zou nationaliteit onvoorwaardelijk moeten zijn: ze menen dat natiestaten geen exclusiviteit meer mogen claimen.
Ze stellen dat verschillende volkeren en culturen moeten integreren in plaats van te segregeren, waarin de idee vervat zit dat de gehele wereldbevolking één volksgemeenschap moet worden. Misschien dat het door multiculturalisten zo vaak genoemde ‘binden’ niet gaat over het slaan van bruggen tussen verschillende groepen in de samenleving, maar een manier is om burgers geschikt te maken voor de multiculturele samenleving. Binden zou dan eerder moeten worden opgevat in de betekenis van vastbinden, in plaats van verbinden. Het bij elkaar willen brengen van verschillende groepen en culturen gaat dan ten koste van individuele vrijheid.
Wat we dus zien is dat het van bovenaf opgedrongen supranationalisme en multiculturalisme (via de EU) de pluriformiteit tussen landen en culturen ontkent en gelijk wil trekken. In haar boek The origins of totalitarianism (1951) schrijft Arendt dat een van de kenmerken van totalitaire regimes is dat deze er altijd op uit zijn de pluraliteit van een volk om te buigen tot een gelijkvormige en volgzame massa. Dit heeft uiteindelijk tot gevolg dat de verschillen tussen mensen onderling verdwijnen; de ene mens wordt volstrekt inwisselbaar voor de andere.
De natiestaat wordt door de Europese elite afgedaan als ‘irrelevant’ en ‘verouderd’ en patriottische gevoelens worden weggezet als ‘eng’ en ‘gevaarlijk’, terwijl grote hoeveelheden burgers juist weerstand bieden tegen de toenemende macht van de EU en warme gevoelens koesteren voor de natiestaat. Wat we zien is een grote tweedeling tussen aan de ene kant een bovenklasse van postmoderne kosmopolieten, die heel mobiel zijn en makkelijk kunnen reizen. Zij hebben het individu heilig verklaard, het individu dat overal ter wereld ongeveer hetzelfde is, en zich heeft losgemaakt van culture inbedding. Aan de andere kant staan de mensen die niet mee kunnen of willen gaan in de globalisering en beseffen dat wortels wel degelijk een waarde hebben: mensen met lokaal identiteitsbeeld en natiebesef.
Binnen het denkbeeld van kosmopolieten loopt deze laatste groep achter. Zij geloven het onvermijdelijk is dat de geschiedenis de kant opgaat van een wereld waar slechts voor één type mens plaats is: de kosmopoliet. Als groepen mensen hier niet in mee kunnen of willen gaan, betekent dit dat zij aan de ‘verkeerde kant van de geschiedenis’ staan en een belemmering vormen. De elite weet zogezegd wat de koers van de geschiedenis is, en bepaalt dus ook hoe daar naartoe moet worden bewogen. Dit is een manier van redeneren die past binnen een totalitair systeem.
Wat de politieke klasse van vandaag gelooft is dat zij van ieder individu, en dus ook van ieder volk of iedere gemeenschap, een zelfde soort wereldburgers kan maken. Arendt schrijft dat totalitaire regimes niet de samenleving willen veranderen, maar de menselijke natuur. Met name het verschillend-zijn van mensen wordt in totalitaire regimes vernietigd. Het lijkt alsof de elites hier nu ook op uit zijn: zij ontkennen dat mensen verschillen omdat ze verschillend geworteld zijn en een verschillende cultuur hebben. Dat mensen van nature behoefte hebben aan een eigen ‘roedel’ met duidelijk omschreven grenzen, normen en waarden, wordt ontkend. Het kosmopolitisch wereldbeeld gaat uit van maakbaarheid, waarbij de menselijke natuur kan en moet worden aangepast in de richting van één wereldburger die overal gelijk is. De huidige elite heeft de luxe om in deze maakbaarheid te geloven, omdat ze zich door opleiding en geld kan onttrekken aan de problemen (onder meer door massa-immigratie, die wel degelijk de verzorgingsstaat zal ondermijnen) waar de onder- en middenklasse dagelijks mee worstelen.
Wanneer mensen het niet eens zijn met dit ‘verloop van de geschiedenis’ worden ze afgeschilderd als xenofobisch, racistisch, fascistisch, nationalistisch, etc. Mensen die veel kritiek leveren op de massa-immigratie en de EU worden in toenemende mate gecensureerd op de sociale media en krijgen geen podium binnen de mainstream media, waar zij vaak gedemoniseerd worden. Politici als Wilders worden in een cordon sanitaire geplaatst door de politieke elite. In bepaalde (hogere) kringen en op universiteiten bijvoorbeeld is het not done om ideeën te hebben die niet aansluiten bij het kosmopolitische wereldbeeld. Volgens Arendt geldt in een totalitair systeem niet langer de stem van het individu, maar die van de machthebbers die met behulp van propaganda en indoctrinatie bepalen hoe de stem van ‘het volk’ moet luiden. Ik zou niet durven beweren dat dit is wat er nu aan de gang is, maar we moeten ervoor waken dat er ruimte blijft om het publieke debat te voeren.
Dit stuk heeft dan ook zeker niet de bedoeling om voorstanders van supranationalisme en multiculturalisme van totalitaristisch denken te beschuldigen – aan lang niet alle kenmerken zoals geformuleerd door Arendt is voldaan – en daarmee het debat de kop in te drukken. Wel vind ik het van belang om te laten zien dat er voor deze ideeën redenen bestaan om ze als potentieel gevaarlijk te zien, zeker als ze van bovenaf worden opgedrongen. Wanneer de (politieke) elite ideeën die tegengesteld zijn aan die van haarzelf niet serieus wil nemen en ze afdoet als ‘gevaarlijk’, kan dit verwijt evenwel de andere kant op gemaakt worden. Waar ik voor pleit is realiteitszin: we moeten naar de werkelijkheid blijven kijken, waarin culturen verschillen, in plaats van enkel te geloven in een maakbaarheidsideaal.
