We moeten durven de consequenties te trekken uit de evolutieleer van Darwin. Als er een ontwikkeling is geweest waardoor apen geleidelijk aan tot mensapen evolueerden totdat de homo sapiens op de aarde rondliep, dan gaat die ontwikkeling nog steeds door. De consequentie is dat er nu mensen zijn die dichter staan bij de aap en mensen die al in een volgende fase van de evolutie zitten.
Velen menen dat dit onderscheid terug te vinden is in de verschillen tussen rassen. Mensen die zoiets veronderstellen staan wellicht dichter bij de aap dan anderen. Om mensen die dichter bij de aap staan te onderscheiden van anderen, kunnen we beter kijken naar hun gedrag en naar hun aanpassingsvermogen. De evolutie in de natuur heeft geen vooropgesteld doel. Het is wel duidelijk dat planten en dieren die zich goed weten aan te passen aan gewijzigde omstandigheden het minst kans hebben om uit te sterven.
Het lijkt redelijk om aan te nemen dat de volgende evolutiefase van de mens bepaald zal worden door de ontwikkeling van de hersenen. Ik ga hier niet in op de mogelijkheid die de technologie, zoals artificiële intelligentie, biedt om tot nieuwe ’levensvormen’ te komen. Zo zijn er geleerden die denken dat robots ooit de macht over de wereld zullen veroveren. Ik acht mij niet bevoegd om hierover te oordelen. Ik vermoed dat deze toekomstvoorspelling meer een gevolg is van de overheersing van de technologie in het dagelijks leven van de mensen.
Dat we ons aanpassen aan de technologische evolutie wordt duidelijk als we kijken naar de invloed van internet en naar al die mensen die, tot in restaurants toe, zitten te staren op hun smartphone. Of we dat een evolutie naar een hoger stadium mogen noemen, is zeer de vraag. Misschien zal het mensenras uitsterven ten gevolge van de informatietechnologie. Ze zullen zo gewend worden aan apparaten die voor hen ‘denken’, dat ze het denken zullen verleren. Daarmee verdwijnt het belangrijkste vermogen dat tot de homo sapiens heeft geleid.
Ik wil mij in dit artikel richten op gedrag en op het aanpassingsvermogen dat de mens verder verwijderd van de aapachtigen. In eerste instantie wordt ingegaan op de invloed van interne en externe factoren waardoor de mens ‘wordt geleefd’ in plaats van zelf het heft in handen te nemen. Ten tweede wordt onderzocht welke illusies en waandenkbeelden de mens weten te bekoren. Dit geldt niet alleen voor de religie en de politiek, want ook de wetenschap en de technologie heeft een betoverende invloed. Tenslotte wordt gezocht wat een hoger menstype zou kunnen zijn.
De mens is aap in zoverre hij zich laat beheersen door zijn instincten en driften. Op zich is hier niets mis mee. Onze instincten en driften zijn de bron van onze vitaliteit. Zij geven ons de energie om de wereld te verkennen en te veroveren. Onze instincten en driften zouden leiden tot een oorlog van allen tegen allen indien er geen beperkingen worden opgelegd. Dat is de functie van de moraal.
Lange tijd hebben mensen gedacht dat de moraal werd geopenbaard door een Hoger Wezen en zo ontstonden de religies. Nu weten we dat de moraal verzonnen is door mensen zelf, want afhankelijk van de cultuur kan de moraal sterk verschillen. In hun wanhoop om de religies te verdedigen zeggen de adepten dat alle religies de liefde voor de naaste verkondigen. Als dat zo is, dan hebben we geen religies nodig, maar een soort Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Hier is het niet een Hoger Wezen dat de rechten heeft afgekondigd, maar een groep mensen die pretenderen voor anderen te kunnen spreken. Waar zij die autoriteit dan vandaan halen is een legitieme vraag. Het gevolg hiervan is dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens nogal vrijblijvend is en de mensen niet echt inspireert.
Zolang mensen denken dat God de geboden heeft geopenbaard wordt de moraal met de nodige magie omgeven, zodat de mensen op een of andere manier geraakt worden door iets wat hen te boven gaat. Dit zijn allemaal illusies en waandenkbeelden die niet hebben verhinderd dat de primitieve territoriumstrijd en de oorlog van allen tegen allen nog steeds doorgaan, zowel in het gezin, de maatschappelijke instellingen, de bedrijven, de politieke partijen, de religieuze sekten als tussen etnische groepen en landen.
Een ander kwalijk gevolg van vooral de christelijke religie en de daaruit voortvloeiende ideologie van de Rechten van de Mens is de nivellering die in de samenleving is ontstaan. Het christendom en de Rechten van de Mens dicteren ons dat we voor de zwakkeren moeten zorgen. Die moraal is voortgekomen uit gevoelens van wrok. De zwakkeren kunnen zich slechts tegen de sterkeren verdedigen door hun deugden als ondeugden te definiëren en hun zwakten als deugden: trots en vermetelheid zijn slecht; deemoed, medelijden en gehoorzaamheid zijn goed. De sterkeren beoordelen hierdoor zichzelf vanuit de positie van de zwakkeren. Dit gaat in tegen het belangrijkste evolutionair principe. Noch van het christendom, noch van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens kunnen we verwachten dat ze bijdragen aan de evolutie hogerop van de mensheid.
Nog schadelijker zijn de religies die van de volgelingen totale onderwerping eisen of politieke ideologieën die leiden tot uniform gedrag. Zij ontnemen de mensen hun vitaliteit en scheppingskracht en daarmee de mogelijkheid tot een hogere ontwikkeling. Ook het liberalisme kan het aapachtige in de mens aanwakkeren, maar dan in een ‘beschaafde’ vorm onder de noemer van meedogenloze competitie en uitbuiting.
De democratie tenslotte geeft te veel macht aan het gepeupel, de smaak van de massa domineert, de cultuur verloedert en de beschaving wordt door de domheid van de gemiddelde mens verder ondermijnt.
Zouden we de ontkerkelijking en de secularisatie die meer en meer het huidige tijdperk kenmerken, kunnen beschouwen als een vooruitgang in de menselijke ontwikkeling? De Verlichting heeft veel mensen al bevrijd van de magie en van religieuze waandenkbeelden. Maar leven we nu niet in de ban van een andere magie? De magie die de wetenschap en de technologie hebben gebracht. Dat laatste is een magie die niet erg opvalt. Het gaat om een soort welzijn, gemak en comfort waardoor de mensen in slaap worden gesust. Friedrich Nietzsche noemt dit “het verachtelijk soort welzijn waarvan kruideniers, christenen, koeien, vrouwen, Engelsen en democraten dromen.”
Willen we ontdekken waar een hoger menstype te vinden zou zijn, dan moeten we verder kijken dan religie en verder dan wetenschappelijke kennis en technologische mogelijkheden. We kunnen respect hebben voor de diep religieuze mens, maar niet voor zijn waandenkbeelden. We kunnen respect hebben voor de wetenschappers en voor diegenen die prachtige technologische innovaties creëren, maar hun producten kunnen evengoed tot nog verschrikkelijker oorlogen en tot verdere vernietiging van de planeet leiden.
Kortom, de gemakzuchtige mens van de seculiere samenleving, de gelovige die zijn vertrouwen stelt in een goddelijk wezen en de wetenschapper die heilig gelooft in de vooruitgang van de wetenschap en de techniek, zijn niet de mensen die verder van de aapachtigen verwijderd zijn dan de rest van de mensheid.
De wereld heeft geen doel. Er is geen schepping geweest waarbij de evolutie vooraf was geprogrammeerd. Er is geen moraal die aan de mensen werd geopenbaard door een Hoger Wezen. De evolutie is een kwestie van toeval geweest, maar wel geleid door biologische krachten en bepaald door de mate van aanpassing aan de levensomstandigheden. Uiteindelijk ontstond de homo sapiens: een wezen met bewustzijn dat kon denken over zijn denken. Daardoor werd hij voor een gedeelte vrij van zijn instincten en driften. De volgende evolutie zal leiden tot nog meer vrijheid en scheppingskracht. De aap wordt beheerst door zijn instincten. De mens kan zijn instinctieve krachten en driften zelf vorm geven.
Het bovenstaande komt er op neer dat de mensheid moet zien los te komen van de dwang van biologische en erfelijke invloeden. De mens moet zich ook bevrijden van de dwang van de geschiedenis en van de cultuur waarin hij is opgegroeid. Niemand anders mag bepalen hoe hij zich moet gedragen, ook niet de hoogste religieuze of politieke instantie. Dit is geen vrijbrief voor alle gedrag. Het gaat erom dat de mens uit zichzelf beslist hoe hij zich zal gedragen en dat hij zijn gedachten zelf bepaalt en in vrijheid kan uiten. Het gaat erom jezelf te zijn.
‘Jezelf zijn’ lijkt mij hèt kenmerk te zijn van de mens die de op dit moment hoogste fase in de evolutie heeft bereikt. Jezelf zijn betekent dat je je niet meer laat bepalen door invloeden van buitenaf en dat je jouw eigen biologische krachten kunt beheersen en inzetten voor de doelen die je zelf bepaalt. Noch de religie, noch de politiek, noch de economische behoeften leggen deze mens een dwangbuis op. De hoger ontwikkelde mens bepaalt zelf hoe hij met deze invloeden omgaat. Een eerste vereiste is dat hij afstand kan bewaren, zodat hij controle kan verwerven. Een andere vereiste is een fundamenteel kritische houding die nooit wijkt voor dogmatiek, voor politiek-correct denken of voor uniform denken, ook niet voor wat het zogenaamde ‘gezond verstand’ dicteert.
De opkomst van de LGBT-beweging zou een teken kunnen zijn dat de mensheid stilaan in een nieuwe ontwikkelingsfase terechtkomt. Lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders eisen het recht op zichzelf te zijn. Hun biologische constitutie beleven zij in vrijheid. Religieuze, politieke en andere maatschappelijke normen en waarden veranderen zij om zichzelf te kunnen zijn.
De vraag die rest is waarop we ons kunnen baseren om ons gedrag en onze doelen te kiezen. Het bovenstaande was bedoeld om aan te tonen dat er niets is waarop we ons kunnen baseren. We moeten het voor onszelf zelf uitmaken.
De bevrijding van interne en externe invloeden betekent noch min, noch meer dat elke reductie wordt afgewezen. Het hoger menstype is niet gereduceerd, zoals in het behaviorisme, tot de resultante van instincten en reflexmatig gedrag; of zoals in de psychoanalyse tot het product van onbewuste invloeden waarover hij geen controle heeft. Dit menstype wordt ook niet gereduceerd tot een gelovige, een partijlid of een consument. Het hogere menstype staat open voor de oneindigheid. Een oneindigheid die zowel de kosmos betreft als zijn innerlijk zelf.
Het hoger menstype wordt zich bewust van zijn eigen ondoorgrondelijkheid. Hij is zich ook bewust van de oneindigheid van de tijd en het zijn. Hij is geen mens die dwaalt van de dag naar de nacht en terug naar de dag, maar iemand die weet dat de zon altijd brandt. De zon dat is het immense in hemzelf en buiten hem. Dat bewustzijn is de bron van het innerlijk gesprek dat de mens continu in zichzelf voert.
Over het zijn en de tijd heen ligt de oneindigheid. We zijn geen aap meer als we alle aardse behoeften relativeren tot het levensnoodzakelijke en als we de territoriumstrijd met haar wreedheid en vernietiging opgeven. We zijn geen aap in zoverre we blijven zoeken naar contact met het immense. Dit is minder abstract dan het lijkt: in de grote leegte waarin we ons bevinden zijn we niet alleen. Er is de natuur, de fauna en de flora en er zijn vooral onze tijdgenoten met wie we dit alles delen. Het hoger menstype voelt zich één met alles en allen. In die verbondenheid worden we samen God. De evolutie begon met de aap, leidde tot de mens en uiteindelijk wordt God gecreëerd.
